Cách đây 70 năm, thực dân Pháp thực hiện cuộc tấn công quân sự quy mô lớn nhất kể từ ngày chiến tranh bùng nổ trên phạm vy cả nước lên căn cứ địa Việt Bắc nhằm các mục tiêu bắt sống hoặc tiêu diệt cơ quan đầu não kháng chiến, đánh quỵ bộ đội chủ lực, phá hủy tiềm lực kháng chiến của ta, nhanh chóng kết thúc cuộc tái xâm lược của chúng. Cuộc tiến công của chúng bằng đường không và đường thủy tạo thành hai gọng kìm vây riết cơ quan đầu não của ta ở Việt bắc.
Chiến thắng Sông Lô 24/10/1947 đã góp phần bẻ gãy một trong hai mũi tiến công của Thực dân Pháp, một thắng lợi quan trọng trong chiến dịch Việt Bắc (Thu đông 1947). 70 năm đã trôi qua chiến thắng Sông Lô vẫn còn in đặm trong ký ức của chúng ta. Chiến thắng Sông lô không chỉ là niềm tự hào của đảng bộ và nhân dân tỉnh Phú Thọ mà còn là niềm tự hào của đảng bộ và nhân dân các dân tộc huyện Đoan Hùng. Chiến thắng Sông Lô Đoan Hùng là kết quả sự phối hợp chặt chẽ giữa bộ đội chủ lực và bộ đội địa phương, dân quân tự vệ, cùng với nhân dân địa phương. Ngay từ đầu năm 1947 dưới sự lãnh đạo của ủy ban hành chính kháng chiến, thực hiện chủ trương “Tiêu thổ kháng chiến”. Đồng chí Nguyễn Quốc Tiêu, nguyên Chỉ huy trưởng Ban CHQS huyện đã trực tiếp chỉ huy tiêu thổ kháng chiến chỉ từ 19/8/1947 đến 2/9/1947, ta đã phá trên 2000m khối đường, đào trên 1.500 hố, phá sập Cầu Đen qua sông Chảy, ngoài ra còn huy động nhân dân đắp nhiều Ụ đất cao từ 3 đến 8m trên quốc lộ 2, tạo nên những chướng ngại vật để ngăn cản bước tiến của kẻ thù.
Ảnh: Ngã ba sông nơi diễn ra Chiến thắng Sông Lô 24/10/1947
Cùng với việc tiêu thổ kháng chiến nhân dân Đoan Hùng đã hiệp lực để đắp kè Sóc Đăng, phía dưới Phủ lỵ theo kế hoạch của Ban Công binh khu 10. Hàng ngàn thanh niên nam nữ khỏe mạnh đã chuyển đá, hàng nghìn thước đường ray xe lửa làm cọc cắm xuống lòng sông, rồi cho đá vào sọt ném xuống chân cọc chất đống, nhân dân còn tự nguyện hiến hàng chục chiếc thuyền để xếp đầy đá rồi đánh chìm xuống lòng sông. Lúc bấy giờ kè Sóc Đăng là một trọng điểm quân sự của địa phương đã góp phần ngăn cản cuộc hành quân bằng đường thủy của địch lên Việt Bắc ngày 10/11/1947.
Cùng với việc làm kè, nhân dân Đoan Hùng còn chặt tre thành những đoạn vác nhọn hai đầu để cắm ở những bãi đất rộng, những cánh đồng khô tạo thành những bãi chông để chống địch nhảy dù, các cột cây số, biển chỉ đường cũng được đào và đem đi xa để giặc không xác định được vị trí. Bên tả ngạn Sông Lô có các cơ qua của khu 10, có những con đường đi lên căn cứ địa cách mạng. Nhân dân địa phương cũng tích cực để đối phó với địch. Các xóm đều được dựng một chòi cao dưới lùm cây to làm vọng gác tiền tiêu, nhân dân còn làm những con đường giả để lừa địch. Những ngày sắp diễn ra chiến dịch hai bên bờ sông Lô như “Trận đồ bát quái” góp phần làm cản bước tiến của quân thù.
Để chuẩn bị cho trận địa pháo, lực lượng du kích Đoan Hùng đã cùng bộ đội chủ lực kiêng pháo, vác đạn và đào công sự. Trung đội dân quân xã Hợp Nhất (nay là xã Hữu Đô) gồm 40 người đã cùng với nhân dân địa phương bố trí một trận địa giả dài khoảng 5 km từ núi Keo tới nhà thờ Vân Cương. Nhân dân đã gom củi, rác, rơm rạ chất thành 23 đống, cùng với nhựa chám, nhựa đường sẽ phát hỏa khi có lệnh để đánh lừa máy bay địch. Nhân dân các xã Chí Đám, Hữu Đô còn hái hàng trăm quả bưởi gọt lớp vỏ cứng, bôi đen xâu lại với nhau thả xuống sông để đánh lừa tàu chiến địch, phải đi dạt sang bờ hữu ngạn vừa vào tầm pháo của ta. 11 giờ trưa ngày 24/10/1947, 5 tàu chiến địch từ Tuyên Quang về đã lọt vào trận địa phục kích của ta, các cỡ súng của ta đồng loạt nhả đạn hai tàu chiến đã bị tiêu diệt, máy bay khu trục hộ tống quay lại ném bom hầu hết vào trận địa giả ta đã chuẩn bị. Suốt trong quá trình bộ đội chủ lực tổ chức trận địa và chiến đấu ở Đoan Hùng, nhân dân xã Chi Đám đã tổ chức đội tiếp tế do đồng chỉ Trương Mãi làm Trưởng ban, gồm 34 người nấu cơm, nước tiếp tế cho bộ đội. Nhiều tấm gương phục vụ chiến đấu dũng cảm trong đó có Trần Văn Trọng xã Chi Đám được mệnh danh là “Chú bé Bông lau”. Sau chiến dịch bà con làng chài xã Hữu Đô đã tích cực và có nhiều sáng kiến trong việc thu hồi chiến lợi phẩm. Kết quả thu được trên 200 khẩu súng trường, tiểu liên, hàng chục khẩu trung liên, 4 khẩu trọng liên 12,7 ly, gần một chục súng cối và các trang thiết bị khác.
Ảnh: Tượng đài nhìn từ phía chùa Phổ Độ ( Chí Đám)
Chiến thắng Sông Lô là chiến thắng có ý nghĩa lịch sử to lớn đã để lại cho chúng ta những bài học quý giá về đường lối chiến tranh nhân dân. Sự tích cực của quân và dân Đoan Hùng đã góp phần làm nên chiến thắng, càng tăng thêm niềm tự hào phấn khởi, niềm tin với Đảng và Bác Hồ kinh yêu mỗi khi chúng ta kỷ niệm và vui mừng chiếc thắng.